El Cezeri

Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezerî 1136'da Cizre'nin Tor mahallesinde doğmuştur. Tarihte Sibernetiğin kurucusu kabul edilen Cezeri; fizikçi, robot ve matriks ustası bir bilim adamıdır. Bir yığın keşifleri bugün dahi hayret vericidir. Robotikle ilgili en eski kayıt El Ciziri'ye aittir.
El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ'ati’l Hiyel (kısaca Kitab-ül Hiyel) adlı eserinde, mekanik hareketlerden mühendislikte yararlanmayı içeren bilgiler anlatmaktadır. 50'den fazla cihazın kullanım esaslarını çizimlerle anlattığı bu kitapta Ciziri, “Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” söyler. Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kitab-ül Hiyel 6 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde su saati (Binkam) ile kandilli su saati (Finkam) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.

Su ile Çalışan Bir Makina Diyagramı

Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan Ciziri’nin bazı eserlerine örnek vermek gerekirse; İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı geliştirdiği saatte kullanan Ciziri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştır. Ciziri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgahından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bediüzzaman El-Cizirî'nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.